بررسی مقایسه ای بُعد معرفتی تجربه عرفانی از دیدگاه ذات گرایان و ساخت گرایان با دیدگاه ابن عربی

تجربه عرفانی از منظر ذات¬گرایان و ساخت¬گرایان غربی و ابن¬عربی چه سنخ معرفتی بوده، دارای چه هویتی است و دیدگاه این دو گروه، چه تشابهات و تفاوت¬هایی با دیدگاه ابن¬عربی دارد؟ دیدگاه¬ها و نظریات صاحب¬نظران غربی در این زمینه، عبارت¬اند از: الف) ذات¬گرایی: ذات¬گرایان معتقدند تجربه عرفانی خالص و قابل تفکیک از تفسیر وجود دارد و این تجربه، حائز ویژگیهایی مشترک در همه فرهنگها و سراسر جهان است. ذات¬گرایی، به سه گروه از نظریات تقسیم می¬شود: 1) احساسی و عاطفی بودنِ تجربه عرفانی (احساس¬گرایی)؛ این احساس و عاطفه در متن خود حاوی نوعی آگاهی بی-واسطه است. در این نظر، احساسهای مختلفی به عنوان ماهیت تجربه عرفانی بیان شده است: احساس وابستگی مطلق، احساس ارتباط با فوق طبیعت، احساس وحدت با واقعیت متعالی و احساس اتحادی حضور؛ 2) متناظر بودن تجربه عرفانی و تجربه حسی: ساختار و ماهیت معرفت¬شناختی تجربه عرفانی و حسی، همسان است و بر اساس نظریه ادراک می¬توان اعتبار معرفت و تجربه عرفانی را اثبات نمود؛ 3) نظریه یافت مستقیم و اتحادی: ماهیت و سرشت اساسی تجربه عرفانی، نوعی آگاهی یا شناختِ وحدت¬نگر و اتحادی است. ب) ساخت¬گرایی: تجربه و معرفت عرفانی، بسان دیگر تجارب و شناختها از سوی پیش¬زمینه¬ها، ساخت¬یافته تلقی می¬شود و این ساخت¬یافته¬بودن در مورد تجربه عرفانی، شدید¬تر است و به علت اختلاف پیش¬زمینه¬ها در فرهنگهای مختلف، باید از تفاوت ماهیت تجارب عرفانی در سراسر جهان سخن گفت نه اشتراک آنها. دیدگاه ابن¬عربی و اتباع وی در مورد ماهیت تجربه و معرفت عرفانی، فراحسی و فراعقلی بودن، نوری و وجودی بودن، بی¬واسطه بودن و اتحادی بودن معرفت عرفانی است که ساختار معرفت عرفانی را در یک طیف تشکیکی، از دو وجهی تا تک¬وجهی ترسیم می¬کند. در مقام مقایسه این نظریات، به طور خلاصه باید گفت در ذات¬گرایی، احساس¬گرایان، ماهیت تجربه عرفانی را نسبت به دیگر شناختها دگرسان می¬دانند و ساختار آن را بی¬واسطه و دو وجهی می¬شمرند و به ارزش معرفت¬شناختی آن اعتقاد دارند؛ نظریه تناظر معرفت عرفانی با معرفت حسی، ماهیت معرفت¬شناختی تجربه و شناخت عرفانی را سه¬وجهی ترسیم می¬کند و از ارزش معرفتی تجربه عرفانی دفاع می¬کند. نظریه یافت مستقیم، تجربه و شناخت عرفانی را کاملاً دگرسان و تک¬وجهی می¬شمرد ولی از داوری نهایی در باب ارزش و اعتبار معرفت-شناختی¬ِ تجربه عرفانی، خودداری می¬ورزد. اما در ساخت¬گرایی، ماهیت تجربه و شناخت عرفانی، ساخت¬یافته و دارای ساختار سه¬وجهی معرفت تلقی می¬گردد و ارزش آن نیز به دلیل ساخت¬یافتگی، مورد انکار است. از دیدگاه ابن¬عربی، معرفت عرفانی نسبت به دیگر شناختها، دگرسان است و از ساختار دو وجهی تا تک¬وجهی را شامل می¬شود و به دلیل نبود هیچ¬گونه واسطه در آن، ارزش و اعتبار مطلق دارد. هریک از این دیدگاه¬ها دارای نقاط قوت و ضعفی است که به¬تفصیل به آنها پرداخته شده است. در نهایت، حل این مسأله، با اتخاذ رهیافت متافیزیکی متفکران مسلمان، در عینِ توجه به قرائن انضمامی (روش اندیشمندان غربی) ممکن است و به¬هیچ¬وجه رویکرد غیرمتافیزیکیِ غربیان در این خصوص، کارساز نیست و از ارائه تحلیل زیربنایی از موضوع، عاجز است.